Կոմիտասի 10 իրերը

Կոմիտաս (Սողոմոն Սողոմոնյան)` վարդապետ,  երգահան, երաժշտական էթնոլոգ, երաժշտագետ, ուսուցիչ: Ծնվել է 1869թ. սեպտեմբեր 26-ին՝ Քյոթահիայում, մահացել՝  Փարիզի Վիլ-Ժուիֆ արվարձանի հիվանդանոցում՝ 1935թ. հոկտեմբեր 22-ին: 1936թ. գարնանը նրա աճյունը տեղափոխվել է Հայաստան:

Կոմիտաս վարդապետը ժամանակակից հայկական դասական երաժշտության հիմնադիրն է համարվում: Պատմամշակութային մեծ արժեք են նրա հավաքած երաժշտական բանահյուսության նմուշները՝ հորովելների եղանակներ, «Սասունցի Դավիթ», «Մոկաց Միրզա» վիպական ասերգեր, անտունիներ, հոգեւոր տաղեր, 4000 գեղջկական երգեր եւ այլն: Առանձնանում է հատկապես «Պատարագը», որն այսօր էլ եկեղեցու ծիսակատարության մեջ է։

Կոմիտասի անվան թանգարան-ինստիտուտը բացվել է 2015թ. հունվարի 29-ին եւ ներկայացնում է Վարդապետի կյանքը, ստեղծագործական ողջ ուղին ու թողած ժառանգությունը:

1. Աբեղայական վկայագիրը

Հոգեւորականի ուղին 12-ամյա Սողոմոն Սողոմոնյանի առաջ բացվում է 1881թ.-ին։ Գեւորգ վարդապետ Դերձակյանը Գեւորգ Դ Կաթողիկոսի կարգադրությամբ Քյոթահիայից իր հետ ճեմարանի ապագա սան է բերում: Որբ Սողոմոնը, որ հայերեն չգիտեր, Կաթողիկոսի խոսքից ոչինչ չի հասկանում: Հիասթափված Կաթողիկոսը պատրաստվում է նրան հետ ուղարկել, երբ տղան ասում է, որ եկել է սովորելու ու սկսում է իր հրաշալի ձայնով երգել «Լույս Զվարթ»-ը: Կաթողիկոսը չի կարողանում զսպել արցունքները:

Գեւորգյան ճեմարանն ավարտելուց եւ սարկավագ ձեռնադրվելուց հետո Սողոմոնը աբեղա է դառնում 1894թ.-ին: Սողոմոն Սողոմոնյանը օծվում է 7-րդ դարի նշանավոր բանաստեղծ, շարականների հեղինակ Կոմիտաս կաթողիկոսի անունով: Մեկ տարի անց Կոմիտասը վարդապետական աստիճան է ստանում:

2. Բեռլինի համալսարանի եւ կոնսերվատորիայի վկայականները

1896-99թթ.Կոմիտասը սովորել է Բեռլինի Ֆրիդրիխ Վիլհելմի անվան համալսարանում: Այստեղ Վարդապետն ուսումնասիրել է ներդաշնակագիտություն, կոմպոզիցիա, մշակել է ձայնը:

Այս տարիներին Կոմիտասը սովորել է նաեւ Ռիխարդ Շմիդտի մասնավոր կոնսերվատորիայում՝ Ալեքսանդր Մանթաշյանի մեկենասությամբ: Վկայականը Շմիդտի կնիքով եւ ստորագրությամբ է: Փաստում է այն մասին, որ Կոմիտասն ավարտել է տեսական եւ գործնական ամբողջ դասընթացը: Այս հայտնի երաժշտանոցը նոբելյան 30 մրցանակակիր է տվել:

3. Գերմաներենով եւ թուրքերենով խմբերգերը

Գերմաներենով գրված խմբերգը Աստվածաշնչյան «Առ գետս բաբելացվոց» սաղմոսի հիման վրա է: Սա Կոմիտասի դիպլոմային աշխատանքն է եղել եւ գրվել է 1899թ.-ին: Նա ստեղծագործելիս հատուկ ուշադրություն է դարձրել լեզվի շեշտադրության, ռիթմի վրա:

Թուրքերենով խմբերգը կոչվում է «Ես երկաթ եմ»: Կոմիտասը կապ է ունեցել թուրք մտավորականների հետ, մասնավոր դասեր է տվել նրանց: Այս մտավորականներից մեկն էլ Մեհմեդ Էմինն էր, ում ստեղծագործության հիման վրա էլ գրվել է խմբերգը:

Մեհմեդ Էմինը հետագայում մեծ դերակատարություն է ունեցել Կոմիտասի՝ աքսորից վերադարձման հարցում, երբ 1915թ.ապրիլի Օսմանյան կառավարությունը 600 հայ մտավորականների աքսորեց Անատոլիայի խորքերը: Կոմիտասի հռչակը նպաստում է, որպեսզի գրեթե երկու շաբաթ անց, ազդեցիկ մարդկանց գրած նամակների շնորհիվ նրան հետ վերադարձնեն: Այդ ընթացքում Կոմիտասը տեսել էր, թե ինչպես են թուրքերը գազանաբար սպանում հայերին, ինչն էլ անհետեւանք չի մնում Կոմիտասի ներաշխարհի վրա, եւ Վարդապետը դառնում է ինքնամփոփ: Դա առիթ տվեց կարծելու, որ նա խելագարվել է:

4. Գորգը, սափորն ու Թերլեմեզյանի կտավը

Գորգը եղել է դեռ Կոմիտասի ծննդից շատ առաջ: Այն Կոմիտասի մայրը՝ Թագուհին է հայրական տնից օժիտ բերել: Կոմիտասը մորը կորցրել է, երբ ընդամենը 6 ամսական էր:

Սափորը խորհրդանշում է Կոմիտասի ծննդավայրը՝ Քյոթահիան: Սափորի պատրաստման այս եղանակը Նախիջեւանի Գողթն գավառի Ցղնա գյուղից իրենց հետ բերել են Կոմիտասի նախնիները:

Սափորի հետ կապված մի պատմություն կա, համաձայն որի՝ 1881թ.-ին Գեւորգ վարդապետ Դերձակյանի հետ Էջմիածին գնալու ճանապարհին կանգ են առնում Էսքեշեհիրում՝ Թորոս Ավդալյանի տանը: Ավդալյանը խնդրում է թույլ տալ, որպեսզի ինքը հոգա Սողոմոնի ճանապարհածախսը: 1913թ. Կոմիտասը կրկին Էսքեշեհիրում էր. այցելում է Ավդալյանին եւ, որպես երախտիքի նշան, նրան է նվիրում սափորը: Ավդալյանն էլ Կոմիտասին խնդրում է, որ այն փոխանցի Փարիզում ապրող իր որդուն՝ Հովնաթանին: Սափորը Փարիզից հասնում է Գրականության եւ արվեստի թանգարան, այնտեղից էլ Կոմիտասի անվան թանգարան-ինստիտուտ:

Փանոս Թերլեմեզյանի արած կտավում Կոմիտասը նստած է մոր գորգի վրա, կողքին սափորն է դրված: Կոմիտասը նկարում ընթերցում է: Այս աշխատանքն արվել է 1913թ.-ին: Երկու ընկեր՝ Կոմիտասն ու Թերլեմեզյանը Կոմիտասի ծննդավայրում՝ Քյոթահիա գյուղում էին եւ մնում էին վարձած վրանում: Այստեղ Կոմիտասը թուրքական երգեր էր նոտագրում: Կարծիք կա, որ սա այն եզակի նկարներից է, որի համար Կոմիտասը բնորդ է եղել:

5. Սրինգները

Եղեգնից, մետաղից եւ ծիրանի փայտից սրինգները պատկանել են Կոմիտաս վարդապետին: Փարիզում դասախոսության ժամանակ այս սրինգներից մեկով է Կոմիտասը նվագում, որի ընթացքում ողջ լսարանը քարանում է: Ոչ ոք չի ծափահարում, եւ Կոմիտասն էլ կարծում է, որ ելույթն անհաջող է ստացվել: Քիչ անց դահլիճը թնդում է ծափահարություններից, որից հետո  ֆրանսիացի նշանավոր երգահան, երաժշտական քննադատ Կլոդ Դեբյուսին հուզված մոտենում է Կոմիտասին, ծունկի գալիս, համբուրում հագուստի քղանցքն ու ասում. «Խոնարհվում եմ Ձեր երաժշտական հանճարի առջեւ»:

«Եթե Կոմիտասը գրեր միայն «Անտունին», այդ էլ բավական կլիներ նրան խոշոր արվեստագետ համարելու»,- ասել է Կլոդ Դեբյուսին:

6. Արծաթյա գրչակալն ու բանահավաքչական տետրերը

Բյուրեղապակյա թանաքամանով արծաթյա գրչակալը Կոմիտասին նվիրել են երկրպագուները՝ 1908թ. Բաքվում համերգներից մեկի ժամանակ: Գրչամանի վրա գրված է. «Հայ ժողովրդական երգերին հոգի տվող խոսուն երաժշտագետ Հայր Կոմիտասի վարդապետին՝ նրա գեղարվեստական տաղանդը գնահատողներից»:

Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտին իրը նվիրաբերել է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն՝ թանգարանի բացման ժամանակ: Սա թանգարանին առաջին նվիրատվությունն է:

Թանգարան-ինստիտուտում պահվում են կոմպոզիտորի բանահավաքչական տետրերը: Դրանց վրա առաջին հայացքից օտար լեզվով գրված տառեր են: Շատերն են հարցնում՝ արաբերե՞ն է, պարսկերե՞ն: Իրականում դա հայկական նոր նոտագրությունն է՝ Լիմոնճյան սիստեմը: Այն ստեղծել է Համբարձում Լիմոնճյանը՝ 1813թ.-ին: Ընկերներից մեկը Կոմիտասին հարցնում է, թե ինչու է հայկական նոտագրությունն օգտագործում, չէ՞ որ Եվրոպայում է սովորել, գիտե եվրոպական նոտագրությունը: Կոմիտասը պատասխանում է, որ հայկականն ավելի պրակտիկ է ու հեշտ կիրառելի:

7. Նամակը

Նամակը Կոմիտասը 1906թ. գրել է երգչուհի, դաշնակահարուհի Մարգարիտ Բաբայանին: Նրա ընտանիքին վարդապետը ծանոթ է եղել դեռեւս Թիֆլիսում՝ Մակար Եկմալյանի մոտ մասնավոր դասեր առնելու ժամանակներից:

Մարգարիտ Բաբայանին ուղղված բազմաթիվ նամակներից այս մեկն ամփոփում է Կոմիտասի հուզումներն ու ապրումները, մտորումները: Այս նամակի միջոցով բացահայտվում է Կոմիտաս բանաստեղծը եւ գծանկարիչը: Նամակում խոսքն ավելի պատկերավոր դարձնելու  համար Վարդապետը Մարգարիտին է նվիրում իր գրած «Պստիկ Մոծակ» բանաստեղծությունը: Նամակի վերջում Կոմիտասը գծանկար է արել, որում մի քանի դեմքեր են: Ասում են, որ ընդհանուր նկարում Կոմիտասը մոծակ է պատկերել:

Նամակում Վարդապետը գրել է. «Ներսս կկարդաք ներսի թղթերի մեջ, դուրսս՝ դրսի»:

8. Դաշնամուրը

Կոմիտասի համերգային դաշնամուրը 1907թ.-ին նվիրել է Ալեքսանդր Մանթաշյանը: Նախքան այս դաշնամուրն ունենալը, Կոմիտասը մեկ այլ փոքրիկ գործիքով էր աշխատում՝ ֆիզհարմոնով, որն ավելի սահմանափակ հնարավորություններ ուներ: Երբ տեսնում է դաշնամուրի մուտքը բնակարան, նա մեծ ուրախություն է ապրում: Հետագայում Մարգարիտ Բաբայանին գրված նամակում Կոմիտասը հայտնում է իր հուզմունքը՝ ասելով. «Վերջապես ես էլ մարդահաշիվ եմ, ես էլ հնարավորություն ունեմ աշխատելու եւ աշխատելու»:

9. Ճաշացանկը

1911 թ. հուլիսի 4-ին Ալեքսանդրիայում համերգային ծրագրի ավարտից հետո Կազինո Շատբիում (ճաշացանկի վրա գրված է «Շաթպի») Կոմիտասի պատվին հրաժեշտի ընթրիք է մատուցվում: Ընթրիքի ճաշացանկն առանձնանում է նրանով, որ մատուցվող ուտեստներն այնպես են գրված, որ Կոմիտաս վարդապետի անունով աքրոստիկոս է ստացվում: Ամեն մի ուտեստ ընտրված է մի բնակավայրից:

10. «Հայր մեր»-ը

Սեփական ժողովրդի կոտորածը տեսած Կոմիտաս վարդապետը «Հայր մեր»-ը գրել է 1915թ.-ին: Ընդունված է կարծել, որ սա նրա վերջին ստեղծագործություններից մեկն է: Շատ խորհրդանշական է, որ նա սա գրել է մանուկների համար ու նվիրել բոլոր այն երեխաներին, որոնք Հայոց ցեղասպանության անմեղ զոհ են դարձել:

Կոմիտասի անվան թանգարան-ինստիտուտի հասցեն է՝ Արշակունյաց 28
Հեռախոսահամարը՝ (+37411) 570570

Հեղինակ՝ Մարի Թարյան
Լուսանկարները՝ Մարիամ Լորեցյանի

Աղբյուրը՝ www.mediamax.am